In een tijd waarin gemeenten geconfronteerd worden met groeiende verwachtingen van burgers, toenemende wet- en regelgeving en druk op budgetten, biedt kunstmatige intelligentie (AI) een veelbelovende uitweg. Maar niet zomaar AI, private AI lijkt een belangrijke sleutel tot succes te zijn. Gemeenten staan nog aan het begin van deze digitale transformatie, maar zien duidelijk de potentie van private AI-oplossingen om op een verantwoorde manier processen te versnellen en de dienstverlening te verbeteren.
Hoewel AI binnen veel gemeenten onderwerp van gesprek is, bevinden de meeste zich nog in de verkennende fase. Dit blijkt tijdens Overheid 360 bij een rondtafeldiscussie van PQR, Uniserver en Revodata over de kracht van private AI. Beleidsdocumenten zijn in veel gevallen net opgesteld of nog in ontwikkeling. Vaak wordt gestart met een kleine groep enthousiaste medewerkers die licenties krijgen om te experimenteren met toepassingen zoals Microsoft Copilot of ChatGPT. Deze eerste pilots helpen bij het identificeren van mogelijke use cases en het vergroten van de bewustwording binnen de organisatie.
Een terugkerend aandachtspunt is de behoefte aan kaders: wat mag wel, wat niet en wie blijft verantwoordelijk? Er is een duidelijke drang naar bewustwording onder medewerkers, aangejaagd door richtlijnen, interne workshops en training in zogeheten ‘prompt engineering’.
Volledige controle
De roep om private AI wordt gevoed door zorgen over privacy, datasoevereiniteit en de afhankelijkheid van grote Amerikaanse technologiebedrijven. Private AI, waarbij modellen worden gehost in een afgeschermde omgeving binnen een eigen datacentrum of op Nederlandse bodem, biedt een oplossing. De voordelen: volledige controle over data, transparantie over wat met de data gebeurt en de mogelijkheid om gevoelige informatie veilig te verwerken. Uniserver en Revodata onderstreepten tijdens de sessie het belang van infrastructuur onder Nederlandse wetgeving, als randvoorwaarde voor echte datasoevereiniteit.
Vooral in gemeentelijke context, waar veel met persoonsgegevens en publieke verantwoordelijkheden wordt gewerkt, is deze controle cruciaal. Private AI-oplossingen maken het mogelijk om bijvoorbeeld documenten of beleidsstukken door AI te laten analyseren zonder dat deze data buiten de organisatie terechtkomt.
Definitie private AI
Private AI verwijst in deze discussie naar AI-toepassingen die draaien binnen een afgeschermde, gecontroleerde infrastructuur, zoals een eigen datacenter of een private cloudomgeving, waarbij organisaties volledige zeggenschap houden over hun data, modellen en processen. In tegenstelling tot public AI, zoals ChatGPT of CoPilot, wordt er geen data gedeeld met externe of buitenlandse partijen. Private AI biedt zo maximale controle, datasoevereiniteit, privacy en compliance, terwijl het toch de kracht van generative AI benut. PQR en Uniserver leveren met Fuse AI een standaard private AI-dienst die klanten ‘as a service’ kunnen afnemen tegen een vast bedrag per maand.
Concrete kansen
De eerste praktische toepassingen tekenen zich duidelijk af. Beleidsstukken laten opstellen of toetsen met behulp van AI levert tijdwinst op en maakt consistent beleid mogelijk doordat het systeem kennis van eerdere documenten meeneemt. Chatbots kunnen burgers sneller helpen bij standaardvragen, bijvoorbeeld over paspoortaanvragen of lokale regels, terwijl medewerkers meer tijd overhouden voor complexe casussen.
Een andere veelbelovende use case is het verwerken van WOO-verzoeken (Wet open overheid), die vaak tijdrovend en juridisch complex zijn. Door AI in te zetten voor het zoeken, samenvatten en anonimiseren van documenten, kunnen gemeenten hier aanzienlijke efficiëntiewinsten behalen.
Menselijke toetsing
Toch blijft de menselijke factor essentieel. Gemeenten benadrukken het belang van het ‘human in the loop’-principe: AI als assistent, niet als beslisser. Zeker bij processen die grote impact hebben op burgers, zoals bijstandsverlening of risicobeoordeling in het sociaal domein, blijft menselijke toetsing onmisbaar.
Deze voorzichtigheid komt niet alleen voort uit technische beperkingen, maar vooral uit ethische en juridische overwegingen. Gemeenten worstelen met vragen als: mag ik openbare social media-data gebruiken voor wijkanalyses? Hoe borg ik de rechten van burgers in geautomatiseerde beslismodellen? Om richting te geven aan deze dilemma’s worden privacy officers, CISO’s en ethische commissies betrokken en is er groeiende behoefte aan landelijke toetsing of kaders via bijvoorbeeld de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).
VNG kan zorgen voor validatie van algoritmes en richtlijnen op het gebied van privacy en mensenrechten
Wens tot samenwerking
Een opvallend punt in de discussie is de gedeelde behoefte aan samenwerking tussen gemeenten. Hoewel veel gemeenten nu nog individueel pilots draaien of eigen beleid ontwikkelen, groeit het besef dat een gezamenlijke aanpak essentieel is om efficiëntie, schaalbaarheid en consistentie te waarborgen. Er is behoefte aan een gedeelde AI-infrastructuur waarin gemeenten niet alleen technologie delen, maar ook kennis, best practices en concrete use cases. Denk aan een soort bibliotheek met herbruikbare AI-oplossingen zoals chatbots voor klantcontact, WOO-verzoekverwerking of automatische beleidsanalyse, zodat niet elke gemeente het wiel opnieuw hoeft uit te vinden.
In die samenwerking ligt een belangrijke rol voor de VNG. Die kan als coördinator en kennisplatform optreden, kaders stellen voor ethiek, governance en compliance en zorgen voor landelijke afstemming over wat wel en niet wenselijk is. Ook kan de VNG zorgen voor validatie van algoritmes en richtlijnen op het gebied van privacy en mensenrechten, zodat gemeenten niet elk voor zich complexe juridische en ethische toetsen hoeven uit te voeren. Met haar landelijke dekking en mandaat is de VNG bij uitstek geschikt om een federatieve AI-strategie te faciliteren waarin lokale autonomie samengaat met collectieve slagkracht.
Begin klein, denk groot
Het traject richting volwassen AI-gebruik binnen gemeenten is nog lang, maar de contouren van een veilige, verantwoorde en efficiënte inzet beginnen zich af te tekenen. Private AI biedt het fundament voor een gecontroleerde digitale toekomst waarin gemeenten stapsgewijs ervaring opdoen en hun ethisch, juridisch en technisch kompas kunnen aanscherpen. Met de juiste balans tussen innovatie en toezicht kan AI uitgroeien tot een betrouwbare partner in het publieke domein.
Deelnemende organisaties
Dit waren de deelnemende organisaties die op 25 juni 2025 meededen aan de round table ‘De kracht van private AI’:
• Gemeente Dijk en Waard
• Gemeente Leudal
• Gemeente Nieuwegein
• Gemeente Pijnacker-Nootdorp
• Gemeente Rotterdam
• Gemeente Zeist
• Gemeente Zoetermeer
• PQR
• Revodata
• Uniserver
• Werkorganisatie BUCH (Bergen, Uitgeest, Castricum en Heiloo)
