Burgers zijn bang voor umts. De recente publicatie van een Zwitsers onderzoek, waaruit bleek dat umts-straling na drie kwartier geen effect heeft op het welbevinden, verandert daar weinig aan. Economische Zaken zit ermee in zijn maag. Het ministerie wil de netwerkoperators namelijk wel houden aan hun uitrolverplichting. Voorlichting is dus het devies.
Eind maart krijgt Computable van een beleidsmedewerker van Economische Zaken het aanbod om deel te nemen aan een gratis cursus over umts en gezondheid, op kosten van EZ. Journalisten moeten toch ergens hun informatie vandaan halen, zo zegt de medewerker. En de kwaliteit van de verslaglegging over umts is niet altijd hoog. Dat is een van de redenen dat Economische Zaken een kennisplatform voor Elektromagnetische Velden wil oprichten. De cursus is daarvan een eerste uitvloeisel.
Voor de cursus zijn ook gemeenteambtenaren uitgenodigd. De gemeenten hebben in 2002 afspraken gemaakt met de netwerkoperatoren, om het plaatsen van gsm-masten te vergemakkelijken. Dat was in ieders belang, dachten de gemeenten, ook van de burger. Maar toen kwam umts. Umts is eng. Niemand wil een umts-mast op zijn dak. Burgers rapporteren gezondheidsklachten, formeren actiegroepen en eisen van de gemeente dat die hun gezondheid beschermt. Veel gemeenten luisteren naar die roep. Ze doen wat in hun macht ligt om de plaatsing van umts-masten tegen te gaan. Anderen werken gewoon mee. Maar allemaal willen ze van de rijksoverheid weten hoe het nou zit met die straling. Is die gevaarlijk? Wat moeten ze hun burgers vertellen? De rijksoverheid wijst naar de Gezondheidsraad. Die is voorzichtig. Het is nog nooit onomstotelijk aangetoond dat gsm- of umts-straling schadelijk is voor de gezondheid, zeggen ze. Er is op voorhand dus geen enkele reden om werkelijk ongerust te zijn. Meer onderzoek is wel nodig. Eind mei presenteerde de Gezondheidsraad daarom zevenentwintig nieuwe voorstellen voor onderzoek naar de eventuele gezondheidseffecten van elektromagnetische straling, in opdracht van staatssecretaris van Geel van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM).
Huiswerk
De cursus vindt plaats in mei, drie weken voor het bekend worden van de resultaten van het Zwitserse onderzoek. De gemeenteambtenaren hebben ‘huiswerk’ moeten maken voor de cursus. Tussen dat huiswerk zitten schrijnende voorbeelden van gevallen waarbij de gemeente niet in staat bleek zijn burgers gerust te stellen. Een GGD-medewerkster schrijft bijvoorbeeld over een umts-mast die dicht bij een basisschool werd geplaatst: “Ouders van kinderen constateerden dat steeds meer kinderen in de klas last hadden van onder andere buikpijn en concentratieproblemen. Een aantal ouders zocht de link met een umts-mast die dicht bij de school stond en wilde graag metingen van de straling. Een afvaardiging van de school vroeg de wethouder te spreken, die op zijn beurt ondersteuning vroeg van de GGD. Die besloot om het antennebureau metingen te laten verrichten. Het antennebureau mat allerlei waarden onder de norm. De gemeente heeft het idee dat ouders hiermee gerustgesteld zijn. Echter, de ouders zijn niet gerustgesteld en willen de mast weg hebben. Ze hebben een advocaat in de arm genomen en schrijven een brief naar de gemeente. Daarnaast zijn ze van plan een schadeclaim bij de gemeente in te dienen, mochten er in de toekomst langetermijneffecten ontstaan.”
Zorgen
Een anoniem cursusgebouw aan de rand van Utrecht stroomt vol. Honderden mensen zoeken zich een weg door de doolhof van gangen die naar tientallen leslokaaltjes leidt. Zo’n vijftien gemeenteambtenaren (waaronder GGD- en beleidsmedewerkers en een raadslid) en vier werknemers van netwerkoperators, waaronder twee bedrijfsjuristen, melden zich voor de cursus ‘Blootstelling aan elektromagnetische velden’. Behalve een verslaggeefster van Computable is er nog een journaliste aanwezig, die geen verhaal gaat schrijven, maar vooral aanwezig is als verontruste burger. Al een paar maanden heeft ze last van concentratieproblemen en hartkloppingen. Haar man heeft migraine-aanvallen. Die heeft hij in jaren niet gehad en zeker niet zo veelvuldig. De journaliste wijt hun klachten aan een mastenwoud, dat op ongeveer vijftig meter van haar appartement op de vierde verdieping is geplaatst op het dak van een verzorgingsflat. Ze maakt zich zorgen. Niet alleen over zichzelf en haar man, maar ook over haar kinderen van vier en zes.
Vertrouwen is het sleutelwoord
Pierre Beekman leidt de dag in. Hij is bedenker en cursusleider van de postacademische cursus ‘Blootstelling aan elektromagnetische velden’, die wordt verzorgd door PATO (www.pato.nl). Beekman meet al jaren elektromagnetische straling, eerst voor Fokker en nu voor Philips. Zijn invalshoek is daarbij vooral het voorkomen van interferentie tussen verschillende apparaten. Beekman legt uit hoe lastig het is om ‘technisch-inhoudelijk te communiceren over blootstelling aan elektromagnetische velden.’ Beekman: “Er komt veel emotie bij kijken. Je kunt ze niet zien en niet horen, hoewel sommigen zeggen dat wel te kunnen. Het sleutelwoord is vertrouwen, maar helaas gaan politiek en vertrouwen niet vaak samen. De overheid wordt vaak per definitie als verdacht beschouwd. Het blijft dus een lastig verhaal, hoeveel experts je ook aan het woord laat.” Met die laatste opmerking verwijst Pierre alvast naar het programmaonderdeel ‘Communicatiestrategie op lokaal niveau’. Maar eerst gaan we het hebben over eventuele gezondheidseffecten van umts. Beekman maakt meteen duidelijk dat we daarover vandaag geen enge verhalen zullen horen: “We willen umts in een ander daglicht stellen dan in de bestaande berichtgeving.”
Daartoe verschijnt Eric van Rongen voor de klas. Hij is radiobioloog en werkt sinds 1992 voor de Gezondheidsraad. Van Rongen spreekt consequent over elektromagnetische velden in plaats van straling.
Biologisch effect geen gezondheidseffect
Hij onderbouwt deze new speak als volgt: “Elektromagnetische velden worden gezien als straling en dat vinden mensen eng. Straling wordt geassocieerd met radioactiviteit en röntgenstraling, maar dat zijn heel andere soorten straling. Mensen gooien dat echter op één hoop.”
Onterecht, zo legt van Rongen uit: “Als de energie van elektromagnetische straling hoog genoeg is om moleculen te verbreken, dan spreken we van ioniserende straling. Dat kan tot permanente schade aan het DNA leiden, waardoor kanker mogelijk wordt. DNA-schade als gevolg van blootstelling aan elektromagnetische velden in het frequentiegebied van gsm en umts is tot nu toe niet gevonden. Wel een warmte-effect.” Op deze warmte-effecten zijn de huidige blootstellingslimieten gebaseerd. Ze beschermen dus enkel tegen oververhitting en houden geen rekening met eventuele andere, niet-thermische effecten. Die zijn er namelijk wel.
Van Rongen vertelt over een onderzoek waaruit bleek dat de communicatie tussen cellen verandert onder invloed van gsm-straling. Volgens van Rongen hoeven wij ons daar echter niet ongerust over te maken. Ten eerste is het onderzoek gedaan op celkweekjes, dus is het niet zeker dat de cellen in mensen net zo reageren. Dan komt hij op wat zijn stokpaardje blijkt te zijn: “Niet elk biologisch effect is schadelijk voor de gezondheid. Ons lichaam wordt voortdurend belaagd door invloeden. Het heeft echter compensatiemechanismen, waardoor mensen uiteindelijk niet ziek worden. Alleen als het effect te groot wordt, kunnen de compensatiemechanismen het niet meer aan.” Om ons nog meer gerust te stellen vertelt hij over licht. Dat is ook straling. Die valt op ons netvlies en daardoor kunnen we zien. Dat is ook een beïnvloeding van ons biologische systeem, maar dat vinden we helemaal niet erg. Deze mantra herhaalt Van Rongen in zijn bijna twee uur durende college een flink aantal keren: “En biologisch effect betekent nog geen gezondheidseffect”, ook als hij het heeft over onderzoeken waarin gsm-straling de reactiesnelheid verhoogde ‘met één 300e van een seconde’ of ‘kleine veranderingen in de natuurlijke hersengolven’ veroorzaakte.
Voorzorgsprincipe
Van Rongen legt ons de vraag voor die veel verontruste burgers stellen: “Je weet toch een heleboel dingen niet zeker. Moet je de blootstellingslimiet dan niet uit voorzorg verhogen?” Van Rongen vertelt dat de EU een aantal jaren geleden in het verdrag van Maastricht heeft bepaald dat wanneer er een redelijk vermoeden bestaat van gezondheidsproblemen, maar nog geen wetenschappelijk bewijs, dat dan het voorzorgsprincipe het uitgangspunt moet zijn van het milieubeleid. Van Rongen: “Dus je moet beoordelen wat een redelijk vermoeden is. Dat moet je doen op basis van wetenschappelijke gegevens. De analyse daarvan moet je overlaten aan deskundigen op dat gebied.” Waarmee hij de Gezondheidsraad bedoelt. Zichzelf dus. En wat Van Rongen ervan vindt, heeft hij net afdoende duidelijk gemaakt.
Bovendien, zo zegt Van Rongen, Nederland doet onderzoek naar de effecten van elektromagnetische velden. Dat is ook voorzorg. Net als het geven van voorlichting, omdat je dan inspeelt op de ongerustheid. De journaliste breekt in: “Kunt u zich voorstellen dat normale mensen die niet hysterisch zijn en wel goed geïnformeerd, zich toch zorgen maken?” Van Rongen: “Jawel. Die mensen kunnen ook maatregelen nemen als ze willen. Ze kunnen besluiten geen huis te kopen naast een hoogspanningsmast, en hun wekkerradio de deur uit doen.” Iemand uit de zaal doet er nog een schepje bovenop: “Om te beginnen moeten ze hun koffiezetapparaat de deur uit doen.”
Van Rongen heeft zo zijn eigen gedachten over mensen die zeggen gezondheidsklachten te hebben als gevolg van umts-straling. Daarbij speelt volgens hem een belangrijke rol dat mensen het idee hebben geen controle te hebben over hun situatie: “De klachten kunnen ook door psychosociale effecten veroorzaakt worden.”
Na de lunchpauze vertelt Leo Lagendijk van KPN-divisie Mobiel over de wetgeving rond het plaatsen van masten. Hij zet meteen de toon van zijn verhaal door de volgende vraag te stellen: “Zijn er mensen die geen mobiele telefoon hebben?” Niemand steekt zijn vinger op. Lagendijk kopt zijn eigen voorzetje triomfantelijk in: “Die mobieltjes werken niet zonder masten.” Vervolgens blaast Lagendijk, daarin ondersteund door een serie technische sheets, de loftrompet over umts: “Umts is gewoon een veel slimmer systeem. Het genereert minder radio-energie dan gsm. Ik zeg altijd tegen tegenstanders van umts: jullie willen toch minder radiogolven? Dan moet je juist umts stimuleren.” Lagendijk laat een plaatje zien van een umts-mast op een flat, met een stralingsbundel in verschillende kleuren die de veldsterktes symboliseren. Lagendijk: “Ik ga nu inzoomen op de flat. Daar wonen mensen die klagen over masten. Je ziet dat de veldsterkte in de woning onder de antenne even groot is als op 180 meter afstand. Het is dus onzin dat er vlak onder een mast sprake is van een veel hogere blootstelling.” De journaliste reageert adrem: “Maar als je er tegenover woont, dan heb je dus een probleem.” Ook Lagendijk heeft zijn antwoord klaar: “Radiotechnisch is zo’n situatie niet ideaal. Want alles achter die flat functioneert niet meer, en dan heb je daar dus nog een basisstation nodig. Dus als operator doe je er alles aan om zo’n situatie te voorkomen.” Daar schiet de journaliste natuurlijk niks mee op, want die woont toevallig wél net midden in de stralingsbundel van een mast.
Daarna is het woord aan Bram Bogaard. Hij gaat spreken over communicatiestrategie op lokaal niveau. Bogaard werkt sinds anderhalf jaar als adviseur bij het antennebureau en is vaak betrokken bij voorlichtingscampagnes over elektromagnetische velden. Bogaard oogt vermoeid: “Ik heb een periode gehad dat ik dacht: heeft voorlichting geven wel zin? Hier sta ik weer voor een zaal en ik weet precies wat er gaat gebeuren. De laatste maanden ben ik daar toch weer in veranderd, omdat ik merk dat er een groot gebrek aan informatie is.” Volgens een raadslid in de zaal zitten mensen echter niet te wachten op nog meer voorlichting: “Wat zeg je tegen een wijk waar heel veel kinderen klachten hebben? Dan kom je niet weg met verhalen over onderzoek.”
