Het moderne vertaalbureau pakt niet meer lukraak elke klus aan, maar richt zich op een specifieke sector. Vooral software en IT leveren een enorme markt op voor gespecialiseerde vertalers, maar toch is de situatie nog verre van ideaal. Denise de Swaef, bureaumanager van Berlitz Nederland: "Dikwijls lijkt de vertaling niet alleen het sluitstuk van de begroting, maar ook van de planning.
Als een bedrijf bezuinigt op technische vertalingen en op de kwaliteit van de documentatie, dan halen gebruikers een sub-optimaal rendement uit de systemen", vertelt Henk Keuning, directeur van het in 1986 door hem opgerichte Amsterdamse bureau TechText. Steeds meer bureaus specialiseren zich op hoogtechnologische gebieden en maken grote bedrijfssystemen en kleinere kantoorpakketten bruikbaar voor de consument.
Henk Keuning zag een grote markt voor schrijvers van technische teksten. Binnen enkele maanden bleek er minstens een even grote vraag naar technische vertalers te zijn. Kort na de viering van zijn tienjarig bestaan telt TechText nu 35 medewerkers.
Lokalisatie
TechText heeft naam gemaakt met schrijfopdrachten voor overheid en bedrijfsleven en met vertalingen van software en documentatie. Het bedrijf heeft geprofiteerd van de ontwikkeling van omvangrijke administratieve systemen. "Het aanbod en de complexiteit van softwarepakketten en informatiesystemen op diverse platforms is sterk gegroeid. Daardoor is een grote behoefte ontstaan aan vertaal- en schrijfwerk", vat adjunct-directeur Harry Siers samen.
Veel klanten bevinden zich in de automatiserings- of telecombranche. Andere opdrachtgevers zijn ontwikkelaars van financiële en logistieke pakketten, zoals Computer Associates, Peoplesoft en Baan. De vertalingen zijn vooral van het Engels naar het Nederlands en andersom, maar het Frans, Duits, Spaans, Italiaans, Tsjechisch, Hongaars en de Scandinavische talen komen ook aan bod, soms in onderlinge combinaties zoals Frans-Duits.
Bij technische opdrachten komt tegenwoordig wel meer kijken dan alleen vertaalwerk. De software of de systemen hebben ook een aanpassing nodig voor de Nederlandse markt. Het sleutelbegrip van technisch vertalen is tegenwoordig lokalisatie. Lokalisatie is een noodzakelijke uitbreiding op het pure vertalen: "Als we bijvoorbeeld Amerikaanse belastingsoftware aangeleverd krijgen met Amerikaanse staatsinstellingen die wij niet kennen, moeten we voor de vertaling instellingen gebruiken die hier voorkomen. We vertalen dan niet zozeer in woorden, maar in achtergronden. Het gaat dan dus niet alleen om vertalers, maar ook om mensen met verstand van de materie, in dit geval van de belastingwetgeving", legt Denise de Swaef uit, bureaumanager van talengigant Berlitz in Nederland.
Meestal is er sprake van softwarelokalisatie, maar Denise de Swaef verduidelijkt dat op vrijwel alle gebieden lokalisatie plaatsvindt. "Heel gangbaar zijn bijvoorbeeld medical localisation en de automobielindustrie, omdat de medische voorschriften en de milieukeuringen in elk land verschillen. De vertalingen behoeven dus aanpassing op die gebieden." Software is bij uitstek het gebied van de lokalisatie: "Software is zo complex, alles moet worden aangepast aan het land van de doeltaal."
Whizzkids
Softwarelokalisatie is slechts één van de speerpunten van Berlitz International Inc, waarvan de bedrijfsstructuur onvergelijkbaar is met die van TechText. Internationaal heeft Berlitz zeventien vertaalvestigingen, waaronder drie continentale hoofdkantoren. Daarnaast heeft het grote Berlitz nog tientallen uitgeverijen en taalcentra, overal op de wereld. Er vindt regelmatig overleg plaats tussen deze drie afzonderlijke divisies. Daarbij wordt de kennis die is opgedaan in de ene sector gebruikt in de andere: "Er bestaat een zeer nauwe samenwerking. We gaan niet drie keer het wiel uitvinden."
Berlitz profiteert ook sterk van de internationale structuur. "Wij functioneren als een netwerk. Als er in Amerika een product wordt gemaakt en er is vóór een bepaalde datum een vertaling nodig, dan zoekt Berlitz daarvoor een team bij elkaar. Dat is het voordeel van een grote groep." Vooral bij internationalisatie van producten heeft Berlitz baat van haar wereldwijde structuur. Vaak moet software tegelijkertijd in verschillende talen worden overgezet. "Dat is tegenwoordig schering en inslag. Maar ons bedrijf kan dat gemakkelijk aan."
De Amsterdamse vestiging is pas in 1994 begonnen met softwarelokalisatie en huist in een klein pand in het centrum. Na vier trappen bereiken we een verrassend grote zolderetage. Hier coördineert een van de grootste bedrijven in de vertaalsector de projecten voor de Nederlandse markt. De meeste mensen werken thuis, maar door de groei van de markt in software-vertalingen verandert dit wel. Er zijn tegenwoordig behalve talenwonders, ook steeds meer whizzkids nodig en die werken gewoon op kantoor. Op het Europese hoofdkantoor in Dublin lopen dan ook meer dan driehonderd mensen rond, onder wie veel software-engineers.
Stormachtige groei
Het Brusselse bedrijf Mendez Translations behoort tot de top-vijf in de wereld en heeft, naast achthonderd vaste vertalers, honderdvijftig mensen in dienst, onder wie zestien software-engineers en twaalf multimediaspecialisten. Ook voor Mendez vormt softwarelokalisatie de belangrijkste bron van inkomsten en de vertaaltechneuten kunnen de moeilijkste en grootste klussen aan. Zo vertaalde het Brusselse bedrijf de multimedia-encyclopedie Encarta voor Microsoft naar het Frans. Deze multimedialokalisatie vergde negen miljoen woorden in vertaling, met aanpassingen en toevoegingen van teksten en artikelen.
Mendez heeft een stormachtige groei doorgemaakt. Het begon als eenmansbedrijf en maakte vorig jaar een omzet van 500 miljoen Belgische francs. Dit jaar bedraagt het budget ongeveer een miljard Belgische francs. Resource and total quality manager Gilbert Certijn licht toe dat het hier niet om de groei van Mendez zelf gaat, maar om die van de hele groep. Mendez beweegt zich druk op de markt en heeft onlangs enige vertaalbureaus in verschillende landen overgenomen.
Volgens Certijn heeft de groei alles te maken met de technische vaardigheden van het vertaalbureau. "In het begin boden softwarehuizen alleen gebruikershandleidingen ter vertaling aan. De grote producenten geloofden toen dat vertaalbureaus niet meer konden. Later kwam daar ook de vertaling van schermen bij en online-help. Nu komen ze met een heel pakket en vragen gewoon of dat in zijn geheel vertaald kan worden teruggestuurd."
Deze bekwaamheid is niet voorbehouden aan de marktleiders. "Het komt voor dat we het hele traject moeten verzorgen", vertelt Harry Siers van TechText. "Daarvoor hebben we dan bijvoorbeeld mensen in dienst die de software compileren en op verschillende platforms kunnen werken, op PC-gebied en met AS-400 systemen. Er is hier sprake van een brede expertise, die nodig is bij het technisch vertalen."
Projectplan
Ook in werkwijze verschillen de bureaus weinig. Als er een opdracht van een bedrijf binnenkomt, begint het bureau altijd met een inventarisatie. Siers licht toe: "Je stelt de volgende vragen: is het documentatie, software of online-help, betreft het AS-400 systemen of PC-programma’s, hoe wordt het aangeleverd en om hoeveel woorden gaat het? Als het om een heel pakket gaat, bestudeer dan de handleiding: moeten er een index, schermfoto’s, en illustraties worden gemaakt?"
In de volgende fase kiest de manager de personen voor het karwei. "Je formeert een team en je benoemt een projectmanager, een contactpersoon en redacteuren. Het ideale vertaalteam bestaat uit een man of vijf, maar soms moet het werk sneller klaar zijn en dan formeer je grotere teams. In dat geval is er wel meer coördinatie en management vereist."
Als hierna een projectplan is opgesteld kan het vertalen nog niet beginnen. Onmisbaar bij een technische vertaling is namelijk een lijst met specialistische terminologie. Soms levert de opdrachtgever een woordenlijst, bijvoorbeeld als het een update betreft. Anders maakt het vertaalbureau de lijst zelf of gebeurt dit in samenwerking met de klant. "Niet alleen de terminologie wordt van tevoren vastgelegd", vertelt Siers, "het is ook belangrijk een stijlgids te maken."
Dat is doorgaans een behoorlijk boekje, toegespitst op een specifiek vertaalproject. Het bevat onder andere de aanspreekvorm van de lezer, aanwijzingen voor de vertaling van titels van hoofdstukken en hoe de onderschriften van foto’s er uitzien.
Kwaliteitsgarantie
Dan pas kan het vertaalproject echt beginnen. Er is een planning in elektronische vorm, een vaste taakverdeling, en strakke productienormen. Bij TechText lopen er tegelijkertijd ongeveer twintig projecten. De verdeling schrijven-vertalen fluctueert, maar over het algemeen is de verdeling half-om-half. Meestal duurt een vertaalproject zes maanden en werken er vijf vertalers aan, maar het gebeurt ook wel dat tien medewerkers acht maanden bezig zijn met een vertaling, dan is er sprake van ruim tienduizend manuren.
Veel projecten vinden op locatie plaats in de randstad en TechText detacheert ook medewerkers in het buitenland. Voor het paradepaardje van Digital Equipment, het kantoorsoftwarepakket All-in-One, is personeel naar Zuid-Frankrijk en Duitsland gezonden. Ook voor vertaalopdrachten van onder andere IBM, Lotus en Borland gingen medewerkers de grens over.
Tijdens de projecten is er goed contact met de klant en met het team. In een tweewekelijks statusrapport kan de klant zien hoe het ervoor staat en verder gaat het – hoe kan het ook anders? – hoofdzakelijk over taal. Als het team bij elkaar komt, wordt de zo belangrijke terminologielijst uitgebreid op grond van suggesties van de vertalers. Vervolgens stuurt de projectmanager een validatielijst naar de klant, waarin de nieuwe terminologie ter goedkeuring wordt overlegd. Een extra service zijn de bug reports, waarin het team melding maakt van eventuele fouten in het programma.
Bij Berlitz International Translations zijn de projecten soms grootschaliger, maar in principe gaat het er op dezelfde manier aan toe. Een verschil is echter dat Berlitz alle procedures die plaatsvinden minutieus documenteert. Zo kan het internationale vertaalbedrijf een goede interne en externe kwaliteitsgarantie bieden. Hierdoor voldoet Berlitz Amsterdam aan de ISO 9002 norm. De andere wereldwijde kantoren beschikken ook al over ISO-certificaten, of ze zijn in aanvraag. Berlitz vormt hiermee een uitzondering in de vertaalwereld, waar deze internationale kwaliteitscertificaten maar zuinigjes worden verstrekt.
Miljoenencontract
Bij de vertaalprojecten wordt de rol van de computer steeds belangrijker. Een grote aandeel in deze verandering heeft het Duitse bedrijf Trados, in 1984 opgericht voor het verlenen van vertaaldiensten aan IBM. Een jaar later ontwierpen ze hun eerste grote hulpprogramma. Er volgden enige stille jaren, maar daarna kwamen de ontwikkelingen in een stroomversnelling.
In 1990 lanceerde Trados een programma voor terminologiebeheer en een voor computerondersteund vertalen. Deze producten verkochten mondjesmaat, tot ze de belangstelling wekten van Berlitz en de Europese Unie. In 1993 schafte het Europese Parlement vierhonderd programma’s voor terminologiebeheer aan. Eind mei bereikte de geschiedenis van Trados een nieuwe climax. De EU tekende een miljoenencontract voor de licentie van tweeduizend hulpprogramma’s.
Bij Techtext is zulke software al niet meer weg te denken. Van onschatbare waarde is het programma dat bijhoudt hoe zinnen of segmenten zijn vertaald. Het wordt ook wel vertaalgeheugen genoemd, en het is de feilloze rechterhand van de vertaler. "Bij de aanlevering van teksten bekijken we al of we gebruik kunnen maken van vertaalhulpprogramma’s", vertelt Harry Siers.
"Met deze programma’s kunnen eerder vertaalde zinnen, zinsdelen of termen, automatisch opnieuw worden vertaald. Vooral bij updates van programma’s is dat heel handig. Je telt dan wat nieuw is en wat kan worden hergebruikt: de klant profiteert van een lagere prijs en een snellere levertijd en het vertaalbureau kan met de apparatuur heel goed vertalingen beheren en onderhouden. Dat is voor beide partijen gunstig: goede service tegen een zo laag mogelijke prijs."
Door het gebruik van dergelijke software verdwijnt veel werk. Veel teksten, bijvoorbeeld updates van eerder vertaalde programma’s, krijgt de vertaler van TechText in handen, nadat die zijn voorbewerkt met zo’n vertaalhulpprogramma. Dit betekent soms dat al meer dan de helft van de tekst is vertaald. Dat bespaart niet alleen tijd en kosten, maar de vertaler kan ook meteen zien hoe de stijl van de doeltekst moet zijn.
Er komen echter ook nieuwe taken bij als het vertaalbureau de software ten volle wil benutten. Al de afzonderlijke vertalers bouwen namelijk tijdens het vertalen hun eigen geheugen van termen en tekstsegmenten op. Om een goede kwaliteit en een snelle aflevering van het eindproduct te waarborgen, dient de projectmanager deze geheugens te controleren, samen te voegen en vervolgens opnieuw te verspreiden onder de vertalers.
Kinderschoenen
De software heeft niet alleen invloed op het productieproces, maar ook op het eindproduct. Het binaire geheugen is perfect, en daardoor kunnen vertalers absolute consistentie bieden. "Vooral grote instellingen als de EU zijn geïnteresseerd in Trados-programma’s om overeenstemmende teksten te produceren", vertelt Matthias Heyn die vanaf het eerste uur bij Trados is betrokken en nu de afdeling in Brussel leidt.
Hij vervolgt: "De EU behoort dan ook tot de belangrijkste groep afnemers van Trados-producten. Een andere categorie zijn de software-ontwikkelaars die geld en tijd willen besparen bij het in house vertalen van updates. De derde doelgroep van Trados zijn de vertaalbureaus en dan voornamelijk de softwarelokalisateurs." Berlitz en Mendez zijn grote klanten. Er zijn nu wereldwijd ongeveer elfduizend gebruikers van de vertaalhulpprogramma’s van Trados en het bedrijf heeft tien kantoren in Europa.
Toen het Duitse bedrijf nog in de kinderschoenen stond, was Berlitz al een belangrijke afnemer. "Eigenlijk hebben wij Trados groot gemaakt", vertelt De Swaef, maar ze is realistisch over het nut van vertaalhulpprogramma’s. "Ik zou de hoerastemming een beetje willen afzwakken. Trados heeft veel voordelen, maar ook een paar nadelen. Als een vertaling slecht is, betekent het automatisch dat het vertaalgeheugen ook slecht is en dat er veel handelingen nodig zijn om dit geheugen op te schonen." De programma’s leveren niet altijd snelheidswinst op, meent De Swaef, maar ze brengen wel een hoge consistentie binnen handbereik.
Automatisch vertalen
Door de hausse in het computerondersteund vertalen is ook het volledig automatisch vertalen weer in zicht gekomen. In samenwerking met Cap Gemini is Techtext betrokken bij de ontwikkeling van Lingware, een pakket voor automatisch vertalen. Het bedrijf bedient het softwarehouse van expertise op het gebied van vertalen, bewerkt teksten en test het systeem in de praktijk.
"Het concept van Lingware gaat uit van controlled input. De brontekst wordt ingeperkt. Idealiter schrijf je die met een bepaalde syntaxis volgens het principe van controlled language. Door die voorbewerking heb je een grote kans op een geslaagde vertaling. Wij zien goede resultaten", verklaart Siers. "Bepaalde vakgebieden lenen zich er goed voor. Het is vooral interessant voor een klant die een tekst vanuit de brontaal in verscheidene doeltalen wil omzetten. Je herschrijft de brontekst namelijk maar één keer en de machine vertaalt zo’n tienduizend woorden per uur."
Mendez werkt nu al met computervertalingen. Deze techniek komt vooral van pas bij de vertaling van handleidingen van kantoorapparaten, terminologiedatabases, en computergestuurd bedrijfsbeheer. Ook documentatie van vliegtuigen zou zeer geschikt zijn voor machinevertalingen. "Dat is niet te doen voor mensen. Het is materieel niet mogelijk om de vertaling af te krijgen, voordat het vliegtuig uit de luchtvaart is verdwenen", zegt Certijn en voegt er teleurgesteld aan toe: "Vliegtuigbouwers hebben echter van de EEG toestemming gekregen om hun documentatie niet te vertalen."
Sluitpost
Het vertaalproces is de laatste jaren veranderd en de softwarelokalisatie heeft een grote vlucht genomen, zoveel is duidelijk. De vraag is echter of vertalingen en documentatie tegenwoordig beter op waarde worden geschat door het bedrijfsleven.
In 1993 vertelde Henk Keuning in Computable dat bij veel bedrijven de documentatie van systemen de sluitpost vormde op de begroting. In de afgelopen vier jaar is er volgens hem weinig veranderd: "Je ziet wel een verschuiving van papier naar elektronische documenten, Help-bestanden, of via Internet. Dan is er weliswaar sprake van tijdswinst en een reductie van distributie- en drukkosten, maar helaas komt het vrijgekomen budget niet ten goede aan kwaliteitsverhoging van de documentatie."
De Swaef is iets positiever, maar erkent dat de situatie verre van ideaal is: "Bedrijven die lokalisatie vragen, weten wat daarvoor nodig is, maar bij algemeen vertaalwerk ligt de situatie wat anders. Dikwijls lijkt de vertaling niet alleen het sluitstuk van de begroting, maar ook van de planning."
Li Riemersma,
freelance medewerker Computable
En de vraag die grote organisaties zich moeten stellen is “Wie beheerd de Translation Memory?”
Dat is namelijk een ontzettend belangrijke en zeer waardevolle asset voor een organisatie welke onbekend is. Het komt nog steeds veel voor dat deze asset in handen van het vertaalburo is…
Ps. Ter aanvulling: Trados is tegenwoordig onderdeel van SDL.