Energie en ICT op digitale agenda van Neelie Kroes

Op het gebied van onze energievoorziening gaat de komende jaren veel veranderen. Iedereen kent inmiddels wel de '202020-doelstellingen', die wereldwijd zijn afgesproken: in het jaar 2020 20 procent energiebesparing, 20 procent energieopwekking uit duurzame bronnen en 20 procent CO2-reductie (ten opzichte van 1990). In Kopenhagen wordt zelfs over aanscherping gesproken. We staan aan de vooravond van een transitie die op de samenleving qua effect tenminste even ingrijpend zal zijn als internet, zo niet heftiger.

Energietransitie

Hoe gaat die transitie verlopen? Gartner onderscheidt in deze transitie drie fases. Allereerst de huidige situatie, die gekenmerkt kan worden door het principe dat de productie van energie de vraag van energie volgt; meer vraag dan ook meer productie. Door Gartner ook wel de 'demand-supply  fase' genoemd.

De opwekking van meer energie uit duurzame bronnen de komende jaren, zoals wind en zonne-energie, gaat ons in de tweede fase van de transitie brengen. Deze wordt gekenmerkt door het principe dat de vraag het aanbod gaat volgen. Logisch, want we zijn immers niet in staat om bij meer vraag de zon harder te laten schijnen of de wind harder te laten waaien. Gartner noemt dit de 'demand-response fase', in de tijd gezien tussen nu en pakweg 2020. In deze periode  zal 'het rekeningrijden' in de energievoorziening worden ingevoerd. Conform Europese richtlijn dienen in 2020 80 procent van de Europese huishoudens voorzien te zijn van een slimme meter, waardoor het mogelijk gaat worden energie te gaan beprijzen, afhankelijk van het aanbod (variatie in principe mogelijk op vijftien minuten basis).

Na 2020 voorziet Gartner een derde fase, de 'consumer energy management fase', waarbij de consumenten in grote mate zelfvoorzienend zullen worden, individueel of in coöperatief verband (gaan we de terugkeer van de gemeentelijke energiebedrijven zien?), die met betrekking tot hun overschot danwel tekort aan energie mogelijk direct met de energiemarkten zullen interacteren.

Impact op ict

Dit alles zal een significant effect gaan hebben op de ict, die vandaag de processen rondom onze energievoorziening ondersteunt. Ik noem drie voorbeelden.

Allereerst zal 'rekeningrijden' de invoering van slimme meters en aanpassingen aan de factureringsystemen van de energiebedrijven vereisen; een behoorlijke inspanning. Daarnaast  zal decentrale invoeding van lokaal opgewekte energie in de transportnetten vragen om significante aanpassingen en investeringen. Energiestromen in die netten zullen anders gaan lopen dan nu, namelijk een patroon van 'many to many', komend van een 'few to many' patroon. Naast het managen van assets in elektriciteitsnetwerken, zal ook het managen van het netwerk als geheel en de energiestromen die daarin lopen, belangrijk worden (deze ontwikkeling wordt ook wel 'smart grids' genoemd). Nota bene, de bovenstaande ontwikkelingen hebben zich de afgelopen jaren ook in telecommunicatiediensten en netwerken voorgedaan.

Ten derde is een kenmerk van onze hedendaagse elektriciteitsvoorziening dat vraag en aanbod op ieder moment exact met elkaar in balans is; alleen op die wijze kan 220V op ons stopcontact worden gegarandeerd. Vandaag de dag wordt dit gerealiseerd via een complexe set van afspraken en processen tussen de energiebedrijven (zowel in producerende als, namens de eindgebruikers, consumerende rol) en de netbeheerders (in hun rol als energietransporteur en energiesysteem-operator). Toepassing van ict in de processen tussen deze actoren speelt een grote rol.

Grootschalige decentrale energieopwekking uit duurzame bronnen door consumenten die ook wel 'prosumers' of 'prosumer communities' worden genoemd, zal om een fundamentele herbezinning vragen hoe het elektriciteitsysteem als geheel te managen. Prosumers worden onderdeel van het systeem, bestaande rollen zullen mogelijk verschuiven naar nieuwe actoren, die ook in aantal sterk zullen toenemen.

Ict als referentiemodel

Dit alles vraagt dringend om een (nieuw) ict-referentiemodel voor het elektriciteitssysteem als geheel (systeemniveau), niet alleen in Nederland maar in geheel Europa, aangezien we in toenemende mate naar een open Europese markt bewegen. Zo'n referentiemodel is een absoluut noodzakelijke voorwaarde voor een eenduidig alignment tussen de ict van het gereguleerde deel (transport) en het vrije marktdeel (productie en verbruik) van het energiesysteem, voor adequate wetgeving gericht op zekerheid van levering (systeemfunctie), voor de ontwikkeling van de benodigde standaarden, voor businessinnovatie en het ontstaan van nieuwe markten en toepassingen waarin ict een rol speelt.

Een dergelijk referentiemodel bestaat in Europa vandaag de dag niet en aanzetten daartoe zijn eveneens nog niet echt zichtbaar.  De Europese standaardisatie op dit gebied (Cencenelec en andere) blijft in gebreke,  de Europese Commissie stimuleert ontwikkelingen op dit gebied wel maar neemt geen regie, zodat discussies in en tussen diverse gremia, waarin ook leveranciersbelangen spelen, absoluut  niet op korte termijn tot samenhangende standaarden gaan leiden, laat staan tot een overkoepelend referentiemodel wat aan de basis staat van tal van die standaarden. Dit alles in sterk contrast met de Verenigde Staten.

Begin 2009 heeft de regering van Obama het National Institute of Standards (NIST) gevraagd initiatieven te ondernemen om te komen tot een dergelijk referentiemodel dat als leidraad kan dienen voor het elektriciteitssysteem van de toekomst. In slechts negen maanden tijd wist deze organisatie middels drie grote werkconferenties, met meer dan tweehonderd betrokken organisaties en 1500 betrokken deelnemers, een gedragen referentiemodel neer te zetten, met benoeming  van tal van standaarden. Tevens werd door hen een agressieve tijdslijn uitgezet voor de invulling van de ontbrekende standaarden, waarbij de invulling daarvan werd opgedragen aan diverse standaardisatie-organisaties, in plaats van dit over te laten aan de vrije krachten van de standaardisatiewereld.

Snelheid van de energietransitie

Niemand weet hoe snel de energietransitie zal verlopen de komende decennia. Enkele zaken zijn wel duidelijk; fossiele brandstoffen (olie, gas) zullen schaarser en duurder worden, milieuheffingen en energiebelastingen, en de kostprijs van 'grijze' energie (denk aan CO2-emissierechten) zal toenemen. Aan de andere kant zal aanwending van zon- en windenergie vanuit de overheid in toenemende mate gestimuleerd blijven worden, zullen de rendementen van zonnecellen nog aanzienlijk verbeteren en zal de kostprijs van zonne-energie door massaproductie in de toekomst enkele factoren dalen. Er zal op een gegeven moment een breakeven point ontstaan en wanneer dat wordt bereikt, kan de transitie zeer snel gaan. Het is zaak ervoor te zorgen dat op dat moment wetgeving, standaarden, processen tussen actoren en ict-oplossingen die hierin ondersteunen, beschikbaar zijn. Het genoemde referentiemodel is hiervoor de eerst noodzakelijke stap.

Voor Europa is dringend actie geboden. Het proces van de ontwikkeling van een Europees gedragen referentiemodel,  standaarden en ict-oplossingen met bijhorende, samenhangende wetgeving vergt  geschat ongeveer tien jaar. Dus als het breakeven point in 2015 zou liggen, zij we eigenlijk al te laat. Consequentie zal zijn dat de ict in energie in Europa gedomineerd zal worden door oplossingen uit de Verenigde Staten, die gebaseerd zijn op Amerikaanse concepten, niet in lijn met hoe vanuit Brussel de Europese energievoorziening wordt vorm gegeven.

De energietransitie gaat de komende jaren kansen bieden, ook voor de Europese ict-sector. Wil Europa zich echter als leidende kenniseconomie op gebied van energie en ict gaan profileren, dan is het zaak voor Europa om nu in beweging te komen en daadkrachtig de regie te nemen over wat ons te doen staat. Kortom: energie en ict op de digitale agenda  van Europa, huiswerk dus voor Neelie Kroes!

Zoals altijd zijn reacties welkom.

Peter Hermans
Valcre