‘In de Millenniumkrant wordt de consumenten een zeer drastische en met de wet strijdige beknotting van hun rechten gepresenteerd.’ Het is de hoogste tijd om te werken aan regelingen waardoor de aansprakelijkheid voor de millenniumproblematiek zo direct mogelijk gekanaliseerd wordt naar de verantwoordelijke producenten, meent de heer H.S.M. Kruijer.
Over de millenniumproblematiek is inmiddels al veel gepubliceerd. Onlangs is zelfs, huis aan huis in Nederland, de Nationale Millenniumkrant verspreid. Toch lijkt het voor velen nog steeds moeilijk om te vatten wat er werkelijk aan de hand is. Dat is begrijpelijk. We hebben te maken met een vrij absurde en verbijsterende kloof tussen oorzaak en gevolgen.
Aan de ene kant zouden zich op of omstreeks de komende jaarwisseling grote rampen kunnen voordoen: vliegtuigen die uit de lucht vallen, telefoon- en ziekenhuisapparatuur die ontregeld raakt, de alomtegenwoordige PC’s die disfunctioneren, enzovoort. Een Millennium Platform onder leiding van een topindustrieel uit de betrokken en mede-verantwoordelijke elektronicasector is sinds najaar 1997 met de nodige publiciteit bezig om hierop te wijzen, en om aan te sporen tot het nemen van tegenmaatregelen.
Aan de andere kant ligt de oorzaak van deze (mogelijke) rampen in een volstrekte futiliteit. Sinds de jaren zestig is de opslagcapaciteit van chips en computersystemen, zoals iedereen weet, in snel tempo enorm vergroot. Zo hebben de huidige PC’s honderden keren meer werkgeheugen en diskruimte, en zijn ze honderden keren goedkoper (en tientallen keren compacter qua omvang) dan hun voorlopers in de jaren zeventig, de zogeheten minicomputers. Niettemin blijken programmeurs en elektronicabouwers al die tijd op grote schaal in de door hen ontwikkelde IT-producten bezuinigd te hebben op het noteren van de datum, door slechts twee posities in te ruimen voor het jaartal. Met als gevolg dat dergelijke moderne producten met enorme hoeveelheden geheugen nu de overstap van 1999 naar 2000 niet kunnen (mee)maken, en na 1999 een terugval vertonen naar 1900. De voornoemde constructeurs hebben zich dus schuldig gemaakt aan een ondoordachte en contraproductieve zuinigheid, die al meer dan twintig jaar onnodig was en nu zelfs gevaarlijk blijkt te zijn. De Engelsen hebben daar een treffende typering voor: ’to be penny wise and pound foolish’.
Schade
De komende jaarwisseling belooft dan ook belangwekkend en gedenkwaardig worden. Zal het nog lukken om tijdig de voorspelde, rampzalige gevolgen af te wenden van millenniumgevoelige software (en elektronica) – die overigens in de regel voor veel en goed geld geleverd zijn? ‘Eén op de drie werknemers van Microsoft is miljonair, en steeds meer veertigers verlaten het bedrijf om zich
aan liefhebberijen te wijden [1]’.
Naar zo’n gunstig resultaat werd en wordt in ieder geval met grote inspanning toegewerkt door bedrijven en overheidsinstanties, met grote betrokkenheid van het kabinet en de Tweede Kamer. De (zeer aanzienlijke) reparatiekosten worden tot dusver grotendeels of geheel gedragen door de betrokken afnemers van IT-producten, en dus – voorzover dit overheidsinstanties zijn – door de belastingbetaler. Die voldoen daarmee royaal aan hun plicht om eventuele schade zoveel mogelijk te voorkomen en te beperken. De vraag is nu of zij deze preventieve kosten, en ook de schade die eventueel toch nog in de toekomst zal optreden, blijvend voor hun rekening zullen willen nemen, dan wel deze conform de desbetreffende wettelijke regels zullen verhalen op de verantwoordelijke leveranciers en producenten van millenniumgevoelige IT-producten.
Sorrycultuur
Het antwoord op die vraag is niet alleen juridisch en ethisch van belang, maar ook economisch. Het verhalen van de millenniumschade werkt preventief en sanerend, en dient het behouden en kweken van een betrouwbaar en professioneel en dus gezond bedrijfsleven. Niet verhalen komt neer op het subsidiëren en aanmoedigen van een kortzichtige, zelfzuchtige en onverantwoordelijke bedrijfsvoering. Dit wordt wel eens kort samengevat als: "Wie breekt, moet betalen". Van de zijde van het Millennium Platform valt op dit punt echter steeds duidelijker de redenering te beluisteren dat het hier om een algemeen probleem gaat, dat vergelijkbaar zou zijn met een natuurramp en waarvoor geen specifieke aansprakelijken zouden zijn aan te wijzen. Als oplossing zouden alle betrokkenen (bedrijven en overheidsinstanties, leveranciers en afnemers) in goed overleg de handen ineen moeten blijven slaan. Eenieder zou bereid moeten zijn om van het indienen van claims af te zien en zijn eigen schade te dragen. Een en ander is vastgelegd in een plechtige intentieverklaring (de zogenaamde Erecode 2000) die al door een aantal betrokkenen, onder andere de Rijksoverheid, is onderschreven (zie bijvoorbeeld [2]).
Een dergelijke benadering verdraagt zich slecht met het scheppen van eerlijke, stimulerende concurrentieverhoudingen en met het voeren van een opbouwende industriepolitiek. Zij lijkt eerder te passen bij de bestuurlijke gedoogcultuur en politieke sorrycultuur die zich – helaas – de afgelopen jaren in Nederland heeft ontwikkeld. Denk aan de afloop van de onlangs gehouden parlementaire Bijlmerramp-enquête. Zij zal echter lang niet iedereen aanspreken. Nog steeds zijn de nodige Nederlanders de mening toegedaan dat wetten nageleefd moeten worden, en dat positieve prestaties beloond dienen te worden. Maar ook dat de verantwoordelijkheid voor fouten en nalatigheden daadwerkelijk genomen moet worden, waarbij in het laatste geval niet volstaan kan worden met het uitspreken van goede intenties (zie bijvoorbeeld [3]).
Aansprakelijk
Er is daarnaast nog een andere, zeer grote en duidelijk identificeerbare categorie Nederlanders die weinig begrip zullen kunnen opbrengen voor een ‘ieder-drage-zijn-eigen-schade’ benadering met betrekking tot de komende jaarwisseling, namelijk de consumenten.
Indien zich bij de jaarwisseling toch, onverhoopt, schadegevallen voordoen, veroorzaakt door millenniumgevoelige IT-producten, dan valt te verwachten dat daarbij met name ook consumenten betrokken zullen zijn. Zij hebben weinig of geen mogelijkheden om schade en (reparatie)kosten, te wijten aan tekortkomingen van hun leveranciers of dienstverleners, door te belasten naar een volgende schakel in de economische keten. Zij zullen dus de normale weg van verhaal op de contractueel of buitencontractueel aansprakelijke schakel (moeten) bewandelen. Dit wordt hun dan ook, terecht, in de Consumentengids aanbevolen [4,5]. Een consument kan volgens het kooprecht (artikel 7:17 BW) bij de leverancier verhaal houden op millenniumgebreken in een gekocht product – bijvoorbeeld een PC met programmatuur – indien hij bij de aankoop een levensduur tot voorbij de komende jaarwisseling mocht verwachten. Welnu, programmatuur slijt zoals bekend niet, en consumentenelektronica gaat zo’n tien tot vijftien jaar mee. In de zogenaamde Millenniumkrant wordt daarentegen aan de consumenten een zeer drastische en met de wet strijdige beknotting van hun rechten gepresenteerd, hetgeen op zijn zachtst gezegd zeer te betreuren valt. Leveranciers van millenniumgevoelige producten zouden volgens deze krant namelijk alleen aansprakelijk zijn indien de verkoop heeft plaatsgevonden ná het moment waarop aan het millenniumprobleem algemene bekendheid werd gegeven, dus pas vanaf medio 1997 [6]. Op deze wijze roep je leveranciers van gebrekkige producten op om gebreken zo lang mogelijk geheim te houden, en dus om consumentenbedrog te plegen, omdat zij op die manier hun aansprakelijkheid zouden ontlopen.
Exoneratieclausules
Echter, ook wetsbepalingen met betrekking tot (contractuele en buitencontractuele) aansprakelijkheid zijn er om nageleefd te worden, in ieder geval jegens consumenten. Het bedrijfsleven is gewend om onderling, op grond van de contractvrijheid, dergelijke bepalingen te omzeilen door middel van exoneratieclausules, die meestal in algemene voorwaarden worden opgenomen. Zo kennen de algemene voorwaarden van de Nederlandse ondernemingen in de IT-branche (de zogenaamde Fenit-voorwaarden) zeer forse aansprakelijkheidsuitsluitingen en -beperkingen. Jegens consumenten hebben dergelijke exoneraties echter in de regel geen effect, omdat hun rechten inmiddels in veel gevallen – bijvoorbeeld in het kooprecht – dwingend in de wet zijn vastgelegd. Ook de (buitencontractuele) producentenaansprakelijkheid voor producten die gebreken vertonen op het gebied van de veiligheid kan jegens consumenten niet worden beperkt. Zoals bekend is deze risico-aansprakelijkheid van producenten in 1990 in het burgerlijk wetboek opgenomen, na affaires met auto’s die onveilig bleken doordat er op hun constructie was bezuinigd, frisdrankflessen die ontploften, geneesmiddelen die ernstig schadelijke bijwerkingen vertoonden, en dergelijke.
Terug naar af
Indien consumenten na de komende jaarwisseling claims gaan indienen vanwege schade ten gevolge van millenniumgevoelige IT-producten, kan dit gemakkelijk tot een kettingreactie leiden. Een leverancier die bijvoorbeeld op een gebrekkig werkende PC c.q. programmatuur wordt aangesproken, zal op zijn beurt de schade weer willen verhalen op zijn voorman of op de producent, waarna hij zal belanden in het circuit van algemene voorwaarden. Dit is dan nog een bescheiden voorbeeld voor wat betreft de financiële consequenties. Veel ernstiger zou het bijvoorbeeld zijn wanneer consumenten het slachtoffer worden van een vliegtuigongeluk, veroorzaakt door een millenniumgevoelig IT-product. Het Millennium Platform toont zich nu bezorgd over ‘de extra kosten van juridische procedures die zullen worden geëntameerd’. Dit probleem dient echter niet tegengegaan te worden door middel van het bekende zwarte pietenspel, namelijk het verdunnen, spreiden en publicitair verbergen van verantwoordelijkheden, zodat het uiteindelijk de slachtoffers en de belastingbetalers zijn die met de schade blijven zitten. Daarmee zouden we, in het voetspoor van de millenniumgevoelige IT-producten, terugkeren naar oude tijden, toen er nog geen (dwingend) consumentenrecht en geen (dwingende) producentenaansprakelijkheid was, en elektronica inderdaad nog slechts een beperkte opslagcapaciteit had. Het is evenmin adequaat om de zwarte piet van het millenniumprobleem door te willen spelen naar de verzekeraars (zie bijvoorbeeld [7]). Die waren omtrent deze onvoorstelbare en lang geheim gehouden fout al evenzeer onwetend als de gemiddelde consument [8].
Kanaliseringsregeling
Het ware beter om de inmiddels in ons recht gerealiseerde vooruitgang te respecteren, en om te erkennen dat het al tientallen jaren technisch en economisch onnodig en zelfs dwaas was om in IT-producten op geheugenruimte te bezuinigen bij het noteren van datums. Daarbij komt dat de komende jaarwisseling al lang tevoren te voorzien was. Het is onderhand de hoogste tijd om te werken aan regelingen waardoor de aansprakelijkheid voor de millenniumproblematiek zo direct mogelijk gekanaliseerd wordt naar de verantwoordelijke producenten. Denk aan de recente dioxine-affaire. Daarin is de vergiftigingsbron (een Waals bedrijf) inmiddels opgespoord. Het kooprecht kent al, in artikel 7:24 BW, zo’n kanaliseringsregeling voor op veiligheidsgebied gebrekkige producten. Daarop kunnen niet alleen consumenten dwingend een beroep doen maar bijvoorbeeld ook de detaillisten. Daarnaast dient er gewezen te worden op de verplichtingen die producenten in dergelijke omstandigheden hebben, onder andere het terugroepen van gebrekkige producten (‘product recall’). Denk aan het leeghalen van de schappen, bij de recente dioxine-affaire. In de daarbij betrokken veevoedersector is de verwerking van risicovolle producten (gesmolten vet) inmiddels publiekrechtelijk aan banden gelegd. Dat is een aanpak die uiteraard al veel eerder met betrekking tot de (potentieel) millenniumgevoelige IT-producten had moeten worden gevolgd. We kunnen het moment niet eeuwig uitstellen, waarop van de IT-branche verlangd wordt om de snelle jacht op het grote geld in te tomen en om de mate van professionaliteit en verantwoordelijkheidszin te tonen die in andere economische sectoren vanzelfsprekend of in ieder geval normatief is. Daarvoor is die branche inmiddels te oud – namelijk ruim dertig jaar -, en daarvoor zijn haar producten, net als bijvoorbeeld voedingsmiddelen en auto’s, te belangrijk voor onze samenleving geworden.
H.S.M. Kruijer, Heemstede
Literatuur
[1] Hoe Microsoft zijn miljonairs met moeite aan het werk houdt, De Volkskrant, 19 juni 1999, p. 51.
[2]. Franken, H., Hondius E.H., Millennium en aansprakelijkheid, Nederlands Juristenblad, 18 juni 1999, pp. 1073-1084.
[3]. Sorry zeggen niet genoeg na grove fout, Intermediair, 1 juli 1999, p. 7.
[4] Het millenniumprobleem, De Consumentengids, januari 1999.
[5] Y2K en Y1900, De Consumentengids, mei 1998.
[6] Uw rechten als consument, de Millenniumkrant, p. 4.
[7] Kamer hekelt houding verzekeraars, Computable, 2 juli 1999, p. 5.
[8] Warmelink, F.W., Zevenbergen, J.J., en Piers, C.: Millennium vanuit het verzekeringsperspectief, Nederlands Juristenblad, 18 juni 1999, pp. 1090-1098.