Lezers lezen: De schaduwzijde van it

Hoe kunnen it-processen ons helpen in plaats van hinderen om cognitief beter te functioneren? Dat is de kernvraag van dit Engelstalige boek. De onderzoekers Anne-Francoise Rutkowski (verbonden aan de Universiteit Tilburg) en Carol Saunders laten aan de hand van casestudies en een diversiteit aan wetenschappelijke praktijken zien wat ‘brain overload’ en ‘it-addiction’ doet met mensen.

Rutkowski en Saunders nemen de lezer mee in hun zoektocht langs wetenschappelijke praktijken om de basis van hun onderzoeksmodel uit te leggen dat vervolgens inzicht moet bieden in het Emotional Cognitive Overload Model (ze noemen het ECOM). Ze gebruiken gedrags- en cognitieve psychologie en filosofische kennis, ze kijken naar de neurofysiologie en kunstmatige intelligentie om kennis te delen over wat zij als de schaduwzijde van de it zien.

In hun boek staan drie hoofdvragen centraal: 1) waarom kunnen sommige individuen it-gerelateerde overbelasting (overload) ervaren waar anderen dat niet hebben? 2) Hetzelfde voor it-verslaving, waarom de een wel en de ander niet? En 3) wat zijn de gevolgen van de schaduwzijde van de it?

Antwoord geven op deze vragen doen ze echter bij benadering, want harde cijfers op basis van metingen leveren ze niet. Dat is niet erg, ze leveren namelijk veel andere stof tot nadenken over onze it-toekomst.

Overbelasting

Om het boek goed te begrijpen, is het handig te weten wat de auteurs bedoelen met de term brain overload. Jij en ik zijn de hele dag onbewust bezig met het verwerken van informatie. Onze hersenen koppelen indrukken aan al eerder opgeslagen kennis, waardoor we meteen in een split second kunnen filteren en associëren, zonder opnieuw te hoeven bedenken hoe iets werkt (fietsen bijvoorbeeld). ‘Automatiseren’, heet dat. En dat is superknap van ons brein.

Deze brain load is bij iedereen weliswaar van verschillend niveau maar vrij normaal. Het wordt overload als we niet meer in staat zijn onze hersenen te beschermen tegen de informatieprikkels, niet meer kunnen schiften in wat relevant is voor ons functioneren en de juiste keuzes kunnen maken zodat we niet verslaafd raken aan alles wat de it ons brengt.

Voor welke schaduwkanten moeten we zo bang zijn? Nou, dat is nog niet zo eenvoudig te benoemen, omdat er dus sprake is van verschillen tussen individuen. De digitale revolutie die pakweg vijftig jaar geleden begon, heeft de informatiestroom exponentieel verhoogd waar we uit moeten filteren wat relevant is. Dat leidt - zeggen de auteurs - tot stress-gerelateerde ziekten, vooral in hoogtechnologische industrieën. Ziedaar, de relevantie van dit wetenschappelijk werk.

Bibliotheek-chaos

Maar, denk je misschien: er is altijd al veel informatie tegelijk geweest. Wat is er nu anders? Een verschil met de pre-internettijd is dat die informatie opgeslagen was in bibliotheken, ponskaarten of veel langzamere processoren dan nu. We moeten it leren benaderen als een ouderwetse maar gigantische exponentieel groeiende bibliotheek: niet alles erin is relevant voor ons, maar het is wel prettig dat we relevante informatie kunnen vinden wanneer we het nodig hebben.

Nu is de it-wereld voor velen van ons een soort uitdijende moloch aan ongeordende en over elkaar heen buitelende kennis en non-informatie: een beetje die bibliotheek waar alle kasten leeg zijn gehaald en alle boeken en tijdschriften op een grote berg zijn gegooid, waar iedere dag eenzelfde hoeveelheid als er ligt bijkomt; geen enkel zoeksysteem kan je dan nog helpen. Maar omdat je maar één bibliotheek hebt, moet je je wel op die berg storten en gaan graaien in de hoop iets van relevantie tegen te komen, zonder te verzuipen onder de volgende berg.

Zodra we een voet over de sociale-media-/internetdrempel zetten, treden we als het ware een ongeordende bibliotheekchaos binnen. Wat we feitelijk moeten worden, zijn experts in het ordenen en sorteren van relevante informatie. Ons niet laten misleiden door de mooie beloften van weer een nieuw device met een nog snellere processor. Kritisch blijven, kiezen wat relevant is en je afvragen: wat gaat dit me opleveren? Is elke nieuwe technologie wel een verbetering? Kan ik deze matchen met mijn kennisgeheugen (een normaal breinproces) of gaat dit leiden tot een geheugencrash?

ECOM

Rutkowski en Saunders laten ook zien dat een mens geen blender is met drie standen en individuele verschillen van invloed zijn. Misschien lukt het hen daarom moeilijk om effecten te meten en bewijzen te verzamelen. Zelfs visualisering van hun ECOM - zie het plaatje via deze link - verklaart niet meteen hoe het komt dat mensen verschillend met een teveel aan informatie omgaan. En zoals elk model is het niet de werkelijkheid maar een sterke vereenvoudiging daarvan: een grillig proces in termen van causaliteit willen neerzetten is zoals zo vaak lastig.

It heeft ons veel goeds gebracht, dat blijven ze herhalen. Ze komen heel voorzichtig met enkele kansrijke ontwikkelingen om de schaduwzijde van it te tackelen: big data en algoritmen om patronen te ontdekken en betere beslissingen te nemen, gamificatie voor educatiedoeleinden, robotica in de ouderenzorg en bij eenzaamheidsbestrijding, en chip-implantaties om het cognitieve vermogen te vergroten. Niettemin hebben ze nog wel vragen over de ethische kanten ervan.

Ondanks de taaldrempel van het boek bij een Nederlandstalig publiek, merk je dat een eindredacteur de wetenschappelijke kanten van het boek goed leesbaar heeft weten te maken. Het Engels is even wennen, maar het betoog dat de auteurs voeren, is goed te volgen mits je er de tijd voor neemt. Het blijft echter wetenschap, dus verwacht geen stellige conclusies, maar fraai onderbouwde ideeën en verhalen en goede referenties naar gebruikte bronnen en data.

Auteur Amalia Deekman is eigenaar van Atend Advies, Coaching en Training.