Karlheinz Stockhausen is legendarisch als het gaat om elektronische muziek en vernieuwingen daarin. De Duitse componist heeft al meer dan 250 werken op zijn naam staan. En zijn grootste project moet nog komen.
In de zomer van 1995 vliegen er vier helikopters over de daken van Amsterdam. In elke helikopter zit een violist. Beneden op de grond kan het publiek het concert horen en bekijken via geluidsboxen en een videoscherm die gekoppeld zijn aan vier camera’s en microfoons in de lucht. De vier muzikanten spelen absoluut synchroon, terwijl de helikopters elk een totaal ander richting invliegen. De bedenker van dit muzikale huzarenstuk, dat de naam Helikopter Streichquartett draagt, is Karlheinz Stockhausen.
De 72-jarige Duitser komt ter wereld in Mödrath, een klein dorpje bij Keulen, in een gezin van drie kinderen. Vader Simon is leraar. Moeder Gertrude speelt piano. Ze blijkt bijzonder getalenteerd, maar lijdt zo erg aan depressies dat ze in een psychiatrische inrichting moet worden opgenomen. Karlheinz is dan vier jaar oud.
Zijn ouders zijn van boerenkomaf en ook Karlheinz is al heel jong gewend aan hard buitenwerk. Zijn vader is gek op jagen. Karlheinz vergezelt hem op zijn fietsje en brengt de buit achter op de bagagedrager naar huis. Aan die vele buitenlucht dankt hij zijn oersterke gestel, zo zou hij later zeggen.
De oorlog maakt een onuitwisbare indruk op Stockhausen. De jongen wordt opgeroepen om te dienen in het oorlogshospitaal net achter de frontlijn. Wanneer de geallieerden aan het einde van de oorlog Duitsland bombarderen, bergt Karlheinz de doden die bij het ziekenhuis binnenkomen. Omdat er geen tijd is om ze te begraven, moet hij verse lijken boven op de oude gooien. Sommigen tonen nog een teken van leven, ‘maar er was geen tijd te onderzoeken of ze werkelijk dood waren’, zo vertelt hij later in een van zijn vele interviews. Op dertienjarige leeftijd verliest Karlheinz beide ouders. Zijn vader sneuvelt in de strijd. Zijn moeder overlijdt aan haar ziekte.
Wellicht heeft de constante nabijheid van de dood hem zoveel energie voor al zijn latere werk gegeven. Werk dat, naarmate de jaren vorderden, steeds meer een religieuze inhoud krijgt. ‘Ik maak niet mijn eigen muziek, maar geef alleen de informatie door die ik ontvang’, zo luidt een van de teksten van zijn werk ‘Aus den sieben Tagen’ uit 1968. Dit werk schrijft hij tijdens een week van complete afzondering en zonder voedsel.
De grote betekenis van Stockhausen voor de ontwikkeling van de elektronische muziek ligt echter in de jaren vijftig, weet Gilius van Bergeijk, docent elektronische compositie aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. "Hij heeft geprobeerd klankkleur componeerbaar te maken. Maar als je dat wilt doen zonder elektronica, ontstaat er een probleem. Een fluit laten horen in een celloregister die uitsterft in een pianotoon bijvoorbeeld, dat kan niet. Dat kun je enkel elektronisch doen.
Stockhausen was de eerste die bedacht dat je dan moet niet moet kijken naar wat timbre natuurkundig is, maar hoe mensen klankkleur ervaren. Hij ontwikkelde een revolutionaire techniek; de pulsentechniek. Timbre hangt af van de aard van de boventonen en die zijn niet constant, maar veranderen in een fractie van een seconde. Stockhausen bedacht dat je juist die verandering moet proberen na te bootsen bij het componeren. Hij ging werken met pulsen, door hemzelf ‘punten’ genoemd. Stukjes elektriciteit van een duizendste deel van een seconde. En als je die achter elkaar zet, ga je toonhoogtes horen."
Het blijkt een geniale greep die vooruit loopt op de huidige digitale technieken, op computertechnieken.
"Wat hij eigenlijk deed, was het met de hand digitaliseren van geluid." Een eerste werk, gebaseerd op deze techniek, was ‘Punkte’ (1952).
In die tijd worden stappen gezet van mono- naar stereogeluidsweergave: Voor de eerste keer kan Stockhausen geluid door de ruimte laten bewegen. In 1959 en 1960 componeert hij Kontakte, een stuk voor piano, percussie en tape. Geluiden, geproduceerd door hout op metaal of hout op huid, komen uit vier geluidsboxen. Deze zijn gecentreerd rond een microfoon op een zogenaamde Rotationsmühle, een ronddraaiend krukje. Zo kan hij laten horen hoe een klankkleur verandert en zelfs een geheel nieuw geluid oplevert.
Conflict over Studio
De experimenten van de Duitse componist lijken nu, in het licht van digitale muziek, gemakkelijker dan ze toen waren. Omdat er bijvoorbeeld in die jaren nog geen geavanceerde montagetechnieken waren, zoals nu – bijvoorbeeld Protools – mat Stockhausen de duur van een geluid op de tape met een liniaal. Om de verschillende tonen samen te brengen moest hij de tape in stukjes knippen en ze daarna met lijm aan elkaar zetten. Een enorm precisiewerk.
Het is in deze precisie waarin Stockhausen uitblinkt. Tevens staat hij erom bekend alles onder controle te willen hebben. Ook in zijn leven naast de muziek. Zo heeft hij de hoesjes van al zijn tachtig cd’s zelf ontworpen. En kwam hij door deze karaktertrek vorig jaar in conflict met de Westdeutsche Rundfunk (WDR). Die verkocht in 2000 haar Studio für Elektronische Musik in Keulen. Stockhausen is nauw betrokken geweest bij de oprichting van de studio begin jaren vijftig. Van 1963 tot 1977 was hij er artistiek leider en daarna tot 1990 artistiek adviseur. Talloze wereldberoemde composities heeft hij er gemaakt. De Studio moet dit jaar leeg opgeleverd worden. De WDR wil daarom al het materiaal van de composities van Stockhausen, samen met andere wereldberoemde stukken van componisten als Henri Pousseur en Karel Goeyvaerts, onderbrengen in een speciaal museum dat dit jaar geopend zal worden ter herinnering aan de vijftigste verjaardag van de Studio. Stockhausen ziet daar absoluut geen heil in. Hij wil de werken onderbrengen in zijn eigen Stockhausen-Stiftung für Musik. Bovendien is de Studio in 1953 geopend en niet in 1951, bestrijdt Stockhausen de jubileumdatum. Het conflict is nog niet beslecht.
Ondertussen werkt Stockhausen aan zijn magnum Opus; een operacyclus met de naam Licht. De cyclus zal een week lang gaan duren en is gebaseerd op de dagen van de week. Dinsdag, Woensdag, Donderdag, Vrijdag en Zaterdag zijn al af. Stockhausen hoopt de hele cyclus in 2006 te kunnen uitvoeren.
Hellen Kooijman Freelance Medewerker
Zie ook: